वे शब्दांश जो किसी मूल शब्द के पूर्व में लगकर नए शब्द का निर्माण करते है यानि अर्थ का बोध कराते है उन्हें उपसर्ग कहते है ये शब्दांश होने के करण वैसे इनका अपना स्वतंत्र रूप से कोई महत्व नहीं होता शब्द के पहले जुड़ कर ये उस शब्द विशेष के अर्थ में परिवर्तन कर देते है|
उपसर्ग 3 तरह के होते है
- संस्कृत के उपसर्ग
- हिंदी के उपसर्ग
- विदेशी उपसर्ग

संस्कृत के उपसर्ग
संस्कृत के उपसर्ग 22 होते है ये हिंदी में भी प्रयुक्त होते है इसलिए इन्हे संस्कृत के उपसर्ग कहते है
उपसर्ग | अर्थ | उपसर्गयुक्त शब्द/उदाहरण |
अति | अधिक/पर | अतिशय, अतिक्रमण, अतिवृष्टि, अतिशीघ्र, अत्यन्त, अत्यधिक, अत्याचार, अतीन्द्रिय, अत्युक्ति, अत्युत्तम, अत्यावश्यक, अतीव |
अधि | प्रधान/श्रेष्ठ | अधिकरण, अधिनियम, अधिनायक, अधिकार, अधिमास, अधिपति, अधिकृत, अध्यक्ष, अधीक्षण, अध्यादेश,अधीन, अध्ययन, अधीक्षक, अध्यात्म, अध्यापक |
अनु | पीछे/समान | अनुकरण, अनुकूल, अनुचर, अनुज, अनुशासन, अनुरूप, अनुराग, अनुक्रम, अनुनाद, अनुभव, अनुशंसा,अन्वयः, अन्वीक्षण, अन्वेषण, अनुच्छेद, अनूदित |
अप | बुरा/विपरित | अपकार, अपमान, अपयश, अपशब्द, अपकीर्ति,अपराध, अपव्यय, अपहरण, अपकर्ष, अपशकुन, अपेक्षा |
अभि | पास/सामने | अभिनव, अभिनय, अभिवादन, अभिमान, अभिभाषण, अभियोग, अभिभूत, अभिभावक, अभ्युदय, अभिषेक, अभ्यर्थी, अभीष्ट, अभ्यन्तर, अभीप्सा, अभ्यास |
अव | बुरा/हीन | अवगुण, अवनति, अवधारण, अवज्ञा, अवगति, अवतार, अवसर, अवकाश, अवलोकन, अवशेष, अवतरण |
आ | तक/से | आजन्म, आहार, आयात, आप, आजीवन, आगार, आगम, आमोद, आशंका, आरक्षण, आमरण, आगमन, आकर्षण, आबालवृद्ध,आघात |
उत् | ऊपर/श्रेष्ठ | उत्पन्न, उत्पत्ति, उत्पीड़न, उत्कंठा, उत्कर्ष, उत्तम, उत्कृष्ट, उदय, उन्नत,उल्लेख, उच्छ्वास, उज्ज्वल, उच्चारण, उच्छृंखल, उद्गम |
उप | पास/सहायक | उपकार, उपवन, उपनाम, उपचार, उपहार, उपसर्ग, उपमन्त्री, उपयोग, उपभोग से उपभेद, उपयुक्त, उपभोग, उपेक्षा, उपाधि, उपाध्यक्ष |
दुर् | कठिन/बुरा/विपरीत | दुराशा, दुराग्रह, दुराचार, दुरवस्था, दुरूपयोग, दुरभिसंधि, दुर्गुण, दुर्दशा, दुर्घटना, दुर्भावना, दुरुह |
दुस् | बुरा/विपरीत/कठिन | दुश्चिन्त, दुश्शासन, दुष्कर, दुष्कर्म, दुस्साहस, दुस्साध्य |
नि | बिना/विशेष | निडर, निगम, निवास, निदान, निहत्थस निबन्ध, निदेशक, निकल, निवारण, न्यून, न्याय, न्यास, निषेध, निषिद्ध |
निर् | बिना/बाहर | निरपराध, निराकार, निराहार, निरक्षर, निरादर, निरहंकार, निरामिष, निर्जर, निर्धन, निर्यात, निर्दोष, निरवलम्ब, नीरोग, नीरस, निरीह, निरीक्षण |
निस् | बिना/बाहर | निश्चय, निश्छल, निष्काम, निष्कर्म, निष्पाप, निष्फल, निस्तेज, निस्संदेह |
प्र | आगे/अधिक | प्रदान, प्रबल, प्रयोग, प्रचार, प्रसार, प्रहार, प्रयत्न, प्रभंजन, प्रपौत्र, प्रारम्भ, प्रोज्जवल, प्रेत, प्राचार्य,प्रायोजक, प्रार्थी |
परा | विपरीत/पीछे/अधिक | पराजय,पराभव, पराक्रम, परामर्श, परावर्तन, पराकाष्ठा |
परि | चारों ओर/पास | परिक्रमा, परिवार, परिपूर्ण, परिमार्जित, परिहार, परिक्रमण, परिभ्रमण, परिधान, परिहास, परिश्रम, परिवर्तन, परीक्षा, पर्याप्त, पर्यटन, परिणाम, परिमाण, पर्यावरण, परिच्छेद, पर्यन्त |
प्रति | प्रत्येक/विपरीत | प्रतिदिन, प्रत्येक,प्रतिकूल, प्रतिहिंसा, प्रतिरूप, प्रतिध्वनि, प्रतिनिधि, प्रतीक्षा, प्रत्युत्तर, प्रत्याशा, प्रतीति |
वि | विशेष/भिन्न | विजय, विज्ञान, विदेश, वियोग, विनाश, विपक्ष, विलय, विहार, विख्यात, विधान, व्यवहार, व्यर्थ, व्यायाम, व्यंजन, व्याधि, व्यसन, व्यूह |
सु | अच्छा/सरल | सुगन्ध, सुगति, सुबोध, सुयशा, सुमन, सुलभ, सुशील, सुअवसर, स्वागत, स्व्लप, सूक्ति |
सम् | अच्छी तरह/पूर्ण शुद्ध | संकल्प, संचय, सन्तोष, संगठन, संचार, संलग्न, संयोग, संहार, संशय, संरक्षा, |
अन् | नहीं/बुरा | अनन्त, अनादि, अनेक, अनाहूत, अनुपयोगी, कनागत, अनिष्ट, अनीह, अनुपयुक्त, अनुपम, अनुचित, अनन्य |
अ | नहीं,अभाव | अनादि, अपरिचित, अमत्र्य, अस्थिर, अक्षम्य, अक्षम, अजर, अदृष्ट, अज्ञान, अभाव, अगम्य, अदम्य, अमंद, अधर्म, अजात, अकाल, अकारण, अथाह, अलभ्य, अबाध, अटल, अलौकिक, अगोचरी, अव्यय, अवैतनिक |
अन् | अभाव,रहित | अनादि, अनंत, अनेक, अनधिकार, अनुचित, अनिच्छा, अनायास, अनावश्यक, अनुदार, अनंग, अनंतर, अनन्य, अनासक्ति, अनापत्ति, अनपेक्षित, अनभिज्ञ, अनभ्यस्त, अनर्थ, अनस्तित्व, अनिच्छुक, अनुपम, अनुत्पादक, अनन्य, अनुर्वर |
अध: | नीचे | अध:पतन, अधोगति, अधोमुख, अधोवस्त्र, अधोभाग, अधोगति, अधोहस्ताक्षरकर्ता |
अंतर् | भीतर,मध्य | अंत:पुर, अंत:करण, अंतर्यामी, अंतर्गत, अंतर्मन, अंतर्देशीय, अंतर्मूर्त, अंतरात्मा, अंतर्घात, अंतर्ज्ञान, अंतरिक्ष, अंतर्धान, अंतर्राष्ट्रीय, अंतर्दशा, अंतर्निहित, अंतर्यामी, अंतर्दृष्टि |
अंतर | के बीच | अंतरराष्ट्रीय, अंतरराज्यीय, अंतर्जातीय |
अमा | पास | अमात्य, अमावस्या |
अलम् | सजा हुआ | अलंकार,अलंकृत, अलंकृति, अलंकरण |
आवि: | प्रकट रूप में | आविष्कार, आविष्कृत, आविर्भाव, आविर्भूत |
का | नीच,बुरा | कापुरुष, कातर, कापर, काजल |
कु | बुरा | कुपुत्र, कुकर्म, कुरूप, कुतर्क, कुपात्र, कुफ्र, कुमति, कुदृष्टि, कुरंग |
चिर | देर का, अधिक, दीर्घ | चिरकाल, चिरजीवी, चिरस्थाई, चिरपरिचित, चिरप्रतीक्षित, चिरायु, चिरनवीन, चिरयौवन |
तिर: | तुच्छ | तिरस्कार, तिरोधान, तिरोहित |
न | अभाव | नपुंसक, नास्तिक, नग, नेति |
पर | दूसरा | परोपकार, पराधीन |
परा | दूर, उल्टे, कम से | पराजय, पराकाष्ठा, पराक्रम, पराभव, परामर्श, परावर्तन, परास्त, पराविद्या |
पुनर् | फिर | पुनर्जन्म, पुनरपि, पुनरुद्धार, पुनरवलोकन, पुनरावृत्ति, पुनरुत्थान, पुनश्च, पुनरुक्ति, पुनरागमन, पुनर्वास, |
पुर: | सामने, आगे | पुरस्कार, पुरश्चरण, पुरश्चर्या, पुरोहित, पुरस्सर, पुरोगामी, पुरोधा |
पूर्व | पहला | पूर्वनिश्चित, पूर्वाद्र्ध, पूर्वपक्ष |
पुरा | प्राचीन | पुरातत्व, पुरातन, पुरावृत, पुरावशेष, पुरावतंश,पुराण |
प्राक् | पहले का | प्राक्कथन, प्राक्तन, प्राक्कलन, प्रागैतिहासिक |
बहु | बहुत | बहुमूल्य, बहुवचन, बहुमत |
बहि: | बाहर | बहिष्कार, बहिष्कृत, बहिर्ज्ञान, बहिर्क्षेत्र, बहिर्नाद, बहिर्गमन, बहिर्मुखी, बहिरंग |
स | साथ | सफल, सरस, संजीव, सोदाहरण, संकाय, सजातीय, सगुण, सस्वर, सपत्नीक, सादर, सशक्त, साकार, सावधान, साष्टांग, सोलास, सोत्साह |
सत् | अच्छा | सज्जन, सद्भावना, सत्संग, सद्गति, सत्कार, सद्धर्म, सदाचार |
सह | साथ | सहगान, सहयात्री, सहचर, सहकर्मी, सहायक, सहोदर, सहानुभूति, सहचिंतन |
साक्षात् | सामने | साक्षात्कार, साक्षाद्धर्म |
सम् | साथ, अत्यंत, समान | समादर, संभाषण, समान, समाधान, समाज, समाचार, समागम, समापन, समारोह, समारोह, समाविष्ट, समास, समाख्या |
स्व | अपना | स्वदेश, स्वराज्य, स्वतंत्र, स्वभाव, स्वधर्म, स्वरूप, स्वाचालित, स्वरचित, स्वगत, स्वाधीन |
हिंदी उपसर्ग
उपसर्ग | अर्थ | उदाहरण |
अ | नहीं | अजान, अलग, अकाज, अछूता, अपच, अचेत, अथाह, अबेर, अटल |
अन | बिना | अनपढ़, अनदेखा, अनसुना, अनबन, अनमोल, अनगिनत, अहित, अनुभव, अनमेल, अनपढ़, अनहोनी, अनबूझ, अनखाया |
अध | आधा | अधमरा, अधकचरा, अधजला, अधपका, अधसीजा, अगला, अधखिला, अधनंगा |
उ | ऊंचा | उचक्का, उजड़ना, उखाड़ना, उलांघना, उतावला, उतारना, उछलना |
उन | एक कम | उन्नीस, उनतीस, उन्तालीस, उनचास, उनसठ, उनहत्तर, उन्नासी |
औ | बुरा, नीचे | औगुण, औसर, औतार, औघड़, औघट |
क,कु | बुरा,कठिन | कपूत, कुटेव, कुढंग, कुठौर |
दु | संस्कृत के दर् कम, खराब का तद्भव | दुबला, दुकाल |
नि | सं. निर् का तद्भव रूप | निकम्मा, निहत्था, निधड़क, निडर, निपूता, निठल्ला, निपट |
स,सु | अच्छा | सपूत, सुघड़, सुडौल, सुजान |
बिन | निषेध या अभाव | बिनखाया, बिनब्याहा, बिनबोया, बिनजाया, बिनजाने, बिनमाने, बिनबुलाया, बिनदेखा, बिनसोचा |
भर | पूरा या भरा हुआ | भरपेट, भरकम, भरपूर, भरसक, भरपाई, भरमार |
चौ | चार | चौराहा, चौमासा, चौकोर, चौपड़, चौरस्ता, चौरंगी, चौमुखा, चौपाइयां, चौखट, चौतरफा |
ति | तीन | तिराहा, तिकोना, छिपाई, तिरंगा, तिगुना, तिमाही |
दु | दो | दुरंगा, दुलत्ती, दुभाषिया, दुधारू, दुभांत, दुनाली, दुगुना, दुमुंहा, दुर्गा, दुमट |
पर | दूसरा | परकारज, परसुख, परदुख, परहित, परदादी, परपोता |
स | सहित | सहित, सचेत, सबेरा, सजग, सहेली |
विदेशी उपसर्ग
कई बार हिंदी भाषा में अन्य भाषाओ के शब्द भी प्रयुक्त होते है उनके उपसर्गो को हिंदी में विदेशी उपसर्ग बोलते है
अल | निश्चित | अलविदा, अलबेला, अलमस्त से अलबत्ता, अलहदा |
ऐन | ठीक | ऐनवक्त, ऐनमौका, ऐनइनायत, ऐनआदमी |
कम | न्यून, हीनताबोधक | कम-अक्ल, कमजोर, कमबख्त, कमसिन, कमउम्र |
खुश | अच्छा | खुशकिस्मत, खुशबू, खुशमिज़ाज़, खुशहाल, खुशनुमा, खुशदिल, खुशखबरी |
गैर | रहित, भिन्न | गैर-जरूरी, गैर-हाजिर, गैर-सरकारी, गैर-कौम, गैर-मुमकिन, गैर-जवाबी, गैर-कानूनी, गैर-जिम्मेदार |
फ़ी | प्रत्येक | फ़ी आदमी, फ़ी मैदान |
ब | साथ, लिए, पर | बमुश्किल, बदस्तूर, बदौलत, बकौल, बख़बी, बखुद, बजाय, बतौर, बदस्त, बनिस्बत, बशर्ते, बहैसियत |
बद | बुरा,पर | बदकिस्मत, बदनाम, बदमिज़ाज़, बदफैली, बदचलन, बदतमीजी, बदबू, बदकार, बदज़ात, बदज़बान, बदनसीब, बदहवास, बदसूरत, बदमाश, बदहजमी |
बर | ऊपर, पर, बाहर | बरबाद, बरदाश्त, बरक़रार, बर्खास्त, बरवक्त |
बा | अनुसार, साथ में | बाकायदा, बाइज्ज़त, बाजावता, बामुलाहज़ा, बाअदब |
बिल् | से, साथ, लिए, द्वारा | बिल्कुल, बिल्फर्ज़, बिलइरादा, बिल्मुक्ता |
बिला | बिना | बिलावज़ह, बिलाशर्त, बिलाशक़, बिलाकानून |
बे | अभाव, रहित | बेखटके, बेचारा, बेअक्ल, बेईमान, बेहद, बेहिसाब, बेसमझ, बेजान, बेचैन, बेदर्द, बेहया, बेइज्जत, बेमानी, बेवक्त, बेधड़क, बेडौल, बेलाग, बेरहम, बेवजह, बेवकूफ़, बेसहारा, बेवफ़ा, बेशक |
ला | बिना | लाइलाज, लाचार, लापता, लाजवाब, लावारिस, लापरवाह, लाज़िम |
दर | में | दरहकीक़त, दरअसल, दरकार, दरमियान, दरबार, दरवेश, दरकिनार |
ना | बिना | नालायक, नापसंद, नाकाम, नाकारा, नाचीज़, नामुमकिन, नादान, नाबालिग़, नामुराद, नाखुश, नापाक, नाइंसाफ |
सर | अच्छा | सरकार, सरनाम, सरपंच, सरदार |
हम | समान | हमसफर, हमराह, हमदम, हमवतन, हमदर्द, हमजोली |
हर | प्रत्येक | हरवक्त, हररोज, हरेक, हरदम, हरतरफ, हरघड़ी, हरबार, हरकोई |